dialekt valladerski
| Vallader | |
|---|---|
| Vallader | |
| |
| Wymowa |
[vɐˈlaːdɛr] (  słuchaj )
|
| Region | Dolna Engadyna , Val Müstair |
| pismo łacińskie | |
| Kody językowe | |
| ISO 639-3 | – |
| Glottolog | lowe1386 |
| IETF | rm-vallader |
Vallader (Vallader, Sursilvan , Puter , Surmiran i Rumantsch Grischun : vallader [vɐˈlaːdɛr] ( słuchaj ) ; Sutsilvan : valader ) to odmiana języka retoromańskiego używana w dolinie Dolnej Engadyny ( Engiadina Bassa ) w południowo-wschodniej Szwajcarii , między Martiną a Zernez . Jest również używany jako język pisany w pobliskiej społeczności Val Müstair , gdzie mówi się Jauer . W 2008 roku szkoły w Val Müstair przeszły z Vallader na Rumantsch Grischun jako język pisany, ale w 2012 roku po referendum wróciły do Vallader.
Nazwa dialektu pochodzi od val „doliny”. Jest to druga najczęściej używana odmiana języka retoromańskiego, z 6448 osobami w dolinie Dolnej Engadyny (79,2%), które w spisie z 2000 roku określiły retoromański jako język zwyczajowo używany.
Retoromański można podzielić na dwie grupy dialektów: dialekty reńskie (Sursilvan, Sutsilvan i Surmiran) oraz dialekty engadyńskie (Vallader i Puter).
Odmiana Vallader była również używana w Samnaun do końca XIX wieku, kiedy mówcy przeszli na bawarski . Ostatni mówca dialektu retoromańskiego z Samnaun, Augustin Heiß, zmarł w 1935 roku.
Przez długi czas najstarsza forma pisemna Puter cieszyła się dużym prestiżem dzięki swojej nazwie. Był używany jako język arystokratycznego regionu turystycznego Engadyny w pobliżu St. Moritz (San Murezzan). Najszerzej stosowano go w XIX wieku. Od tego czasu Vallader stał się ważniejszy.
Dialekt Jauer jest właściwie odmianą języka Vallader używanego w Val Müstair. Mówi się nim prawie tylko tam i praktycznie nigdy nie jest pisany.
Klasyfikacja
Puter i Vallader są czasami określane jako jedna specyficzna odmiana znana jako ladyn, termin, który może również odnosić się do blisko spokrewnionego języka we włoskich Dolomitach, znanego również jako ladin .
Są one również uważane za dialekty Engadyny, ponieważ mówi się nimi na obszarze Engadyny.
Vallader ma wiele cech wspólnych z dialektem Puter używanym w Górnej Engadynie. Na poziomie leksykalnym obie odmiany są na tyle podobne, że mają wspólny słownik. Puter i Vallader mają wspólne zaokrąglone samogłoski przednie [y] i [ø], których nie ma w innych odmianach retoromańskich. Te dźwięki sprawiają, że pisany ladyn jest łatwo rozpoznawalny dzięki licznym wystąpieniom liter ⟨ü⟩ i ⟨ö⟩ .
Różnice fonologiczne
W Vallader łechtaczki są prawie zawsze dobrze zachowane i nie ma znanych form skupionych. Z drugiej strony Puter nadal całkowicie zachowuje system łechtaczki.
W porównaniu z Puterem, pisownia Vallader bardziej odzwierciedla wymowę.
Inną różnicą jest to, że jedna klasa czasowników kończy się na -ar w Vallader, podczas gdy zakończenie w Puter to -er . Różnice w koniugacji czasowników są jednak bardziej rozbieżne, co widać w prostym czasie teraźniejszym avair „mieć”:
| Dialekt | 1. sierż. | 2. sierż. | 3. sierż. | 1. pl. | 2. pl. | 3. pl. |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Puter | woda pitna | tu hest | el ho | nus avains | vus avais | els haun |
| Valladera | eu n'ha | tü hast | el ha | próżno | vus vaivat/avaivat/avais | els han |
| Sursilvana | Valladera | |||
|---|---|---|---|---|
| osoba | bezpłatny | łechtaczka | bezpłatny | łechtaczka |
| 1 szt | jeu | -u | eu | e, -a |
| 2 szt | ty | - | tu | - |
| 3 gramy (maska) | el | -'l | el | -'l |
| 3 szt. (kobieta) | Ela | -'la | Ela | -'la |
| 1 pl | nus | -s, -sa | nus/ nie | -A |
| 2 pl | przeciwko | - | vus/vo | - |
| 3 pl (maska) | inne | -I | inne | ja, al, -a |
| 3 lm (kobieta) | Elas | las, -'las | Elas | ja, al, -a |
bezosobowe
W Vallader bezosobowe są tworzone przy użyciu łechtaczki werbalnej zwrotnej trzeciej osoby pojedynczej. To ważny szczegół wywodzący się najprawdopodobniej z języka włoskiego. Jest to również możliwe w Puter.
| Dialekt | Oryginalny | Tłumaczenie |
|---|---|---|
| Valladera | Passand tras il desert jako chatta qualchevoutas skelets. | Przemierzając pustynię, można czasem spotkać szkielety. |
| Puter | Passand tres il desert chatta ün qualchevoutas skelets. | Przemierzając pustynię, można czasem spotkać szkielety. |
Podział geograficzny
Vallader, jako jeden z pięciu dialektów, jest używany głównie w regionach Val Müstair i Engadine. Nazwa pochodzi od słowa „dolina”, więc słusznie występuje w tych regionach pełnych dolin.
Jak widać na poniższej mapie, Vallader jest używany znacznie szerzej na północny wschód od Graubünden. Ta wyraźna różnica w niebieskich odcieniach pokazuje obszary Górnej i Dolnej Engadyny. Dolna Engadyna, jak sugeruje wykres, mówi po valladersku. W Górnej Engadynie mówi się w języku puter.
Większym problemem, z którym borykają się mniejszościowe osoby posługujące się językiem Vallader, jest nie tylko używanie bawarskiego, wysokiego i szwajcarskiego niemieckiego, ale także podział na retoromański. Jest to szczególnie widoczne w przypadku osób posługujących się dialektem Vallader; ponieważ Puter jest tak blisko spokrewniony zarówno pod względem lokalizacji, jak i języka, drobne różnice są bardziej kłopotliwe.
dialekty
Podczas gdy pisany Vallader jest ustandaryzowany, mówcy używają lokalnych dialektów w mowie. Różnice w mowie często pozwalają ludziom wskazać miejsce zamieszkania innego mówcy. Na przykład słowo eu „I” można wymawiać jako [ ˈɛː ], [ ˈɛw ], [ ˈjɛ ], [ ˈjɐ ], [ ˈjow ] i [ ˈjaw ], w zależności od lokalnego dialektu.
Dialekt Val Müstair, Jauer, wyróżnia się końcówką -er zamiast -ar dla czasowników pierwszej koniugacji oraz położeniem akcentu na przedostatnią sylabę tych czasowników. Ponadto akcentowane / a / jest dyftongizowane w języku Jauer. Wszystkie trzy cechy można dostrzec w czasowniku „śpiewać”, który brzmi chantàr w Vallader, ale chàunter w Jauer.
Należy pamiętać, że mówi się prawie wyłącznie językiem Jauer. Vallader jest nie tylko preferowaną formą pisemną, ale także najczęściej używaną.
Stan oficjalny
Jak wspomniano wcześniej, w 2008 roku szkoły w Val Müstair przeszły z Vallader na Rumantsch Grischun jako język pisany. Kiedy w 2012 roku po referendum przełączyli się z powrotem na Vallader, okazało się, że Vallader jest w niebezpieczeństwie, ale nadal jest bez wątpienia postrzegany jako (jeśli nie najbardziej) niezawodny język, zwłaszcza do pisania. Ponieważ Jauer jest używany prawie wyłącznie do mowy, daje to Valladerowi więcej miejsca na istnienie jako podmiot w świecie pisma.
Jest to druga najczęściej używana odmiana języka retoromańskiego, z 6448 osobami w dolinie Dolnej Engadyny (79,2%), które w spisie powszechnym z 2000 r. wymieniły retoromański jako język zwyczajowo używany. Ten obszar jest główną siłą napędową utrzymania Vallader na aktualności.
Literatura
Pierwszym pisemnym dokumentem w Vallader jest księga psalmów Vn cudesch da Psalms autorstwa Duricha Chiampella z roku 1562.
Inni ważni autorzy, którzy pisali w Vallader, to Peider Lansel , Men Rauch, Men Gaudenz, Andri i Oscar Peer , Luisa Famos, Cla Biert, Leta Semadeni i Rut Plouda-Stecher.
Autor tekstów Linard Bardill oprócz niemieckiego i Rumantsch Grischun zatrudnia również Valladera.
Próbka
Bajka Lis i wrona Jeana de La Fontaine'a w Vallader, a także tłumaczenie na język angielski , podobnie wyglądający, ale zauważalnie inaczej brzmiący dialekt Puter, dialekt Jauer i Rumantsch Grischun.
|
Vallader audio ( pomoc · informacje )
|
Putèr audio ( pomoc · informacje )
|
Rumantsch Grischun audio ( pomoc · informacje )
|
Jauer | Tłumaczenie |
|---|---|---|---|---|
| La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensà, ed ha clomà al corv: „Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia oczywistescha, lura est tü il plü bel utschè da tuots”. | La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Co ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: „Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia visiblescha, alura est tü il pü bel utschè da tuots”. | La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ties! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lur es ti il pli bel utschè da tuts”. | La uolp d'era darchiau üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha'la s'impissà, ed ha clomà al corv: „Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia visiblescha, lura esch tü il pü bel utschè da tots» | Lis znów był głodny. Tam zobaczył kruka na jodle, trzymającego w dziobie kawałek sera. Chciałbym tego, pomyślał i krzyknął do kruka: „Jesteś taki piękny! Jeśli twój śpiew jest tak piękny jak twój wygląd, to jesteś najpiękniejszym ze wszystkich ptaków”. |
Literatura
- Gion Tscharner: Dicziunari – Wörterbuch vallader-tudais-ch/deutsch-vallader Lehrmittelverlag Graubünden 2003. (Vallader-niemiecki słownik)
- M. Schlatter: Ich lerne Romanisch. (Vallader), wydanie 9 2003.
- GP Ganzoni: Ładna gramatyka. Uniun dals Grischs und Lia Rumantscha 1983 (gramatyka Vallader napisana po francusku).
| Krajowy | |
|---|---|
| Inny | |
