Nevers fajans

Wyroby musztardowe i niebieskie, 1650–80, z ptakami i kwiatami inspirowanymi Turcją.
Danie Nevers w stylu istoriato , z Triumfem Juliusza Cezara , bardzo luźno po Mantegnie , 1600–1630

Miasto Nevers , Nièvre , obecnie w regionie Bourgogne-Franche-Comté w środkowej Francji, było ośrodkiem produkcji fajansu lub glinianej ceramiki glazurowanej cyną od około 1580 roku do początku XIX wieku. Produkcja fajansu z Nevers stopniowo zanikała do jednej fabryki, zanim odrodziła się w latach osiemdziesiątych XIX wieku. W 2017 r. w mieście nadal produkowały dwie garncarnie, po tym jak trzecia została zamknięta. Jednak jakość i prestiż wyrobów stopniowo spadał, od modnego luksusowego produktu na dworze do tradycyjnej regionalnej specjalności wykorzystującej style wywodzące się z przeszłości.

XVII-wieczny talerz z wytwornym przyjęciem w europejskim stylu. Na granicy znajdują się ptaki, kwiaty i królik, wszystkie w tym samym rozmiarze.

Nevers było jednym z ośrodków, w których styl istoriato włoskiej majoliki został przeszczepiony w XVI wieku i kwitł raczej dłużej niż w samych Włoszech. W XVII wieku Nevers stał się w ciągu kilku dziesięcioleci pionierem w naśladowaniu azjatyckich stylów ceramicznych w Europie, a następnie wszystkimi producentami wyrobów szlachetnych. Druga połowa XVII wieku była najlepszym okresem Nevers, w którym powstało jednocześnie kilka stylów, w tym wspaniały włoski styl dworski.

Do czasu Rewolucji Francuskiej wyroby z Nevers przestały być modne i drogie, ale stosunkowo prymitywnie malowane fajansowe wyroby patriotyczne komentujące wydarzenia polityczne cieszą się dużym zainteresowaniem i urokiem. Odrodzenie pod koniec XIX wieku koncentrowało się na wysokiej jakości towarach odrodzonych, odtwarzających dawną świetność.

Historia

Tradycja ta wywodzi się od Ludwika Gonzagi, księcia Nevers (1539-1595), pół-francuskiego, pół włoskiego polityka i dworzanina, który poślubił dziedziczkę księstwa Nevers , które wówczas nadal dawało mu wielkie uprawnienia w hrabstwie i księstwie z Nevers . Urodził się w Mantui , w pobliżu kilku ośrodków włoskiej majoliki , która rozprzestrzeniła się już na Rouen i Lyon , i zachęciła niektórych włoskich garncarzy do przeniesienia się do miasta. Giulio Gambin był już w Lyonie, skąd pochodzili bracia Conrade (Corrado we Włoszech). Albisola , który założył dynastię dominującą w produkcji Nevers przez całe stulecie.

Nevers miało już lokalny przemysł garncarski nieszkliwiony i było bardzo odpowiednim miejscem do produkcji fajansu. Miasto znajdowało się w pobliżu złóż doskonałej gliny garncarskiej, wyjątkowo dobrego rodzaju piasku do produkcji glazury ceramicznej , lasów na drewno do pieców i znajdowało się nad główną rzeką Loarą . Najwcześniejsza datowana praca Włochów pochodzi z 1587 roku.

Henryka IV monopol na wytwarzanie wyrobów w stylu Faenza , zarówno malowanych polichromowanych, jak i z białymi podstawami, a pokolenie później Antoine Conrade, syn Dominique, został mianowany faiencier ordinaire młodego Ludwika XIV w 1644 r. Powtórzono to w następnym pokoleniu dla innego Dominique Conrade, biorąc pod uwagę jego brevet w 1672 r.

fajansowy patriotyzm rewolucji francuskiej . Arystokrata i biskup: „Nieszczęście nas ponownie łączy”, 1791.

Monopol Conrade nie działał długo, a druga fabryka rozpoczęła działalność w 1632 r., A do 1652 r. W Nevers istniały cztery różne garncarstwo, w tym jeden założony przez Pierre'a Custode'a, którego rodzina stała się drugą główną dynastią garncarzy Nevers.

Francuski przemysł fajansowy otrzymał ogromny impuls, gdy pod koniec swojego panowania w 1709 roku Ludwik XIV naciskał na bogatych, aby przekazali swój srebrny talerz, który wcześniej zwykle spożywali, do jego skarbca, aby pomóc w opłaceniu jego wojen. Nastąpił „nocny szał”, gdy elita rzuciła się, by uzyskać zamienniki fajansu najlepszej jakości. Wazony ogrodowe Nevers w kolorze niebieskim i białym były często używane w ogrodach zamku w Wersalu .

Sukces towarów doprowadził do otwarcia kilku innych fabryk na początku XVIII wieku, aw 1743 r. Rząd ograniczył ich liczbę do jedenastu, aby zapobiec zalaniu rynku. W 1760 roku zezwolono na dwunastą. W tym okresie towary Nevers zostały w dużej mierze zastąpione z górnej półki na rynku przez innych producentów, ale produkowały duże ilości tańszych towarów na szerszy rynek. Nie próbowali konkurować z eleganckim rokokowym francuskich fabryk porcelany, co z powodzeniem próbowali niektórzy wytwórcy fajansu, na przykład fabryka Veuve Perrin w Marsylii . Wszystkie dwanaście fabryk Nevers (wciąż łącznie z atelier Conrade i Custode) nadal działało w 1790 r., ale traktat handlowy z Wielką Brytanią w 1786 r. doprowadził do zalania rynku francuskiego tańszymi i lepszymi kremami angielskimi, co doprowadziło do kryzysu dla wszystkich francuskich producentów fajansu, a do 1797 roku sześć zaprzestało działalności, a pozostałe sześć zmniejszyło zatrudnienie o połowę.

W tym czasie europejska porcelana stawała się coraz tańsza i bardziej niezawodna, co utrudniało życie producentom wysokiej jakości ceramiki w całej Europie. Odpowiedzią Nevers było wyprodukowanie aktualnych patriotycznych fajansów , z którymi Anglicy raczej nie mogliby konkurować (chociaż zrobili świetny interes, zaopatrując nową republikę amerykańską w towary patriotyczne).

Talerz wielokątny ze świętą Cecylią , 1888

W 1838 r. Zatrudniono 700 robotników, ale do 1846 r. Pozostało tylko sześć fabryk, a do 1850 r. Tylko pięć fabryk. O manufakturze porcelany w Nevers wspominał również w 1844 roku Alexandre Brongniart , ale niewiele o niej wiadomo.

Manufaktura du Bout du monde (fabryka „Koniec świata”) została założona w 1648 roku i wzorowała się na ogólnych fabrykach Nevers. W 1875 roku jego fortuny osiągnęły niski poziom i został kupiony przez Antoine'a Montagnona, który miał ambitne plany ponownego uruchomienia go, aby zaopatrywać rynek w wyroby odrodzenia imitujące XVII-wieczne przedmioty, często duże i złożone. W 1881 roku była to jedyna fabryka w Nevers. Fabryka Montagnon ( faïencerie ) odnosiła sukcesy przez ponad sto lat, około 1900 roku zatrudniała 50 pracowników, a jej wyroby były wystawiane na międzynarodowych wystawach, ale fabryka, wówczas najstarsza we Francji, została ostatecznie zamknięta w 2015 roku. W 2020 roku pozostały w niej dwie fabryki produkcji, zarówno tworzących głównie tradycyjne style.

Style

Lista okresów stylistycznych opracowana przez francuski autorytet du Broc de Segange w jego książce z 1863 r. O fajansie Nevers jest nadal często powtarzana, choć być może wymaga pewnych poprawek. Pokazuje kilka stylów używanych w określonych terminach, co z pewnością ma miejsce:

Françoise Estienne w latach 80. podzieliła produkcję Nevers w XVII wieku (nieco rozszerzoną na obu końcach) na jedenaście „rodzin” na podstawie dekoracji grupy studyjnej składającej się z 1874 sztuk, głównie we francuskich muzeach, patrząc zarówno na tematy, jak i style.

włoski styl

Danie z Józefem i jego braćmi, 1630–45, wg druku Bernarda Salomona ; Warsztat Konrada? „Na odwrocie w kolorze niebieskim: LES FRERE”DE JIOSEPH / VENUS A LUY EN EGIPTE / AU GENESE XLII (tłum.: Bracia Józefa przybyli do niego w Egipcie w Księdze Rodzaju 42)”.

Włoscy imigranci kontynuowali w Nevers styl istoriato (narracyjny), który już zanikał we Włoszech, co najmniej do 1660 roku. Używał on tylu kolorów, ile było dostępnych przy użyciu techniki grand feu polegającej na pojedynczym wypalaniu gliny, glazury i malowania, co wymagało temperatury wypalania, którą tolerowało tylko kilka pigmentów. Jak zwykle we Włoszech do 1580 r., projekty były w większości adaptowane z odbitek , a zarys wyznaczano na garnku za pomocą ponci lub szablonu , przepychając pył węglowy przez ukłucia szpilkami na rysunku papierowym lub śledząc z druku.

Wczesne dzieła na ogół nie używały charakterystycznych znaków ani inskrypcji, chociaż czasami malowano „Nigdy” na podstawie ważnych dzieł, być może z datą - najwcześniejszy z nich to rok 1589, na talerzu w Luwrze . Podobnie jak w przypadku malowanej emalii Limoges z poprzedniego wieku, z którą dekoracja Nevers ma pewne podobieństwa, duży odsetek tematów religijnych ilustruje tematy Starego Testamentu . Podobnie jak w przypadku utworów włoskich, poruszane są tematy, zwłaszcza te ze Starego Testamentu czy mitologii klasycznej , były zwykle nazywane na podstawie, czasami nawet z zaznaczonym rozdziałem biblijnym.

Istnieje duża niepewność co do przypisania elementów między warsztatami Nevers oraz między elementami Nevers a tymi z innych ośrodków. Do niedawna zakładano, że duże naczynie z pokazanym poniżej Zbieraniem Manny , dobrze znanym dziełem, pochodzi z Włoch i pochodzi z XVI wieku. Chociaż nadal nie ma pewności, obecnie uważa się, że jest uformowany z włoskiego naczynia (obecnie w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie), a następnie pomalowany jako pasująca para. Ciekawym aspektem fajansu z Nevers jest to, że nigdy nie udało mu się uzyskać dobrego czerwonego koloru, w przeciwieństwie do Rouen i innych ośrodków, których brak często umożliwia rozróżnienie elementów z Nevers.

Oprócz scen zajmujących całą powierzchnię, wiele prac z Nevers wykorzystuje motywy groteskowe , zwykle na wypukłym brzegu talerzy lub półmisków, ale zdarza się też, że w przestrzeni centralnej. Były one używane w Urbino w latach osiemdziesiątych XVI wieku, a także w malowanej emalii Limoges . W Nevers mogą otaczać centralną dekorację we wszystkich stylach oprócz chińskiego i stopniowo nabierają własnego lokalnego charakteru.

  • Sacrifice of Noah, 1580–1610, Nevers or Lyons

    Ofiara Noego , 1580-1610, Nevers lub Lyons

  • Basin or dish with The Gathering of Manna and extensive grotesques, 1620–45, probably made as a pair to an Italian dish of the 1560s.[34]

    Miska lub naczynie ze Zbieraniem manny i obszernymi groteskami, 1620–45, prawdopodobnie wykonane jako para z włoskim daniem z lat 60. XVI wieku.

  • The manna in the desert, attributed to Antoine Conrade or Nicolas Estienne

    Manna na pustyni, przypisywana Antoine'owi Conrade'owi lub Nicolasowi Estienne'owi

  • Plate with two lovers and grotesque border, dated 1644, "perhaps" Antoine Conrade.[35]

    Talerz z dwojgiem kochanków i groteskową obwódką, datowany na 1644 rok, "być może" Antoine Conrade.

style azjatyckie

Duże naczynie (1660-80, 49,5 cm) z muzykami w stylu chińskim w krajobrazie, niezwykle przy użyciu dwóch kolorów, otoczone dwiema misami w stylu „perskim” z malowidłami w stylu europejskim

Technika unikalna dla Nevers we francuskim fajansie, stosowana na niektórych przedmiotach z około 1650 roku przez kilka dziesięcioleci, polegała na zabarwieniu całej gliny, z której wykonano korpus, albo w bleu de Nevers , albo (znacznie rzadziej) w kolorze musztardowym ( Wedgwood zrobił to samo dla ich jasperware sto lat później). Został on następnie pomalowany na biało lub w innych kolorach, przy użyciu różnych stylów, ale rzadko więcej niż dwoma kolorami. Ten styl jest tradycyjnie znany jako „perski” lub bleu persan , ponieważ biała dekoracja na bogatym niebieskim tle jest często spotykana w perskiej ceramice okresu. Jednak dekoracje malowane ptakami i kwiatami widoczne w większości przykładów stylu „perskiego” w rzeczywistości wywodzą się bardziej z tureckiej ceramiki Iznik , która docierała do Europy przez Włochy. Biało-niebieski styl perski był kopiowany gdzie indziej, czasem nawet w angielskim delftware .

Styl „perski” z ziemią bleu de Nevers , lata 70. XVII wieku

Nevers przyjął chińskie kształty wazonów na początku XVII wieku, wcześniej niż holenderski Delftware . Niektóre egzemplarze Nevers wyraźnie naśladują chińską porcelanę eksportową pod względem dekoracji malarskiej, zarówno tańszą porcelanę Kraak , jak i lepszą jakość niebiesko-białą, podczas gdy inne mają dekorację opartą na tureckich, perskich lub innych islamskich stylach bliskowschodnich. Często mają one niebieskie tło, co jest niezwykłe w chińskiej porcelanie eksportowej, gdzie niebieskie cyfry na białym tle są normą w niebiesko-białych wyrobach.

W grupie badawczej Estienne'a liczącej 1874 sztuki najliczniejsza była rodzina „perska” z 547, a następnie chińska z 374, czyli łącznie 921 sztuk w stylach azjatyckich, czyli prawie połowa. Nevers wyprodukował pierwsze niebiesko-białe wyroby w stylu chińskim we Francji, a produkcja trwała od około 1650 do 1700 roku. Chińskie style były następnie przejmowane przez fabryki w Normandii , zwłaszcza po założeniu Francuskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w 1664 roku.

Wiele obrazów na kawałkach z białym podłożem jest kopiami chińskiej niebiesko-białej porcelany przejściowej (mniej więcej 1625–90), z których znaczna część została wyeksportowana. Chińskie postacie literatów kontemplujące naturę w bujnym ogrodzie lub krajobrazie to wspólny temat w obu krajach, chociaż francuskie zabiegi mają pewne różnice. Wyroby z Nevers często mają chińskie malowanie na czysto zachodnich kształtach naczyń, a także przeciwne, zachodnie malowanie na bardzo chińskich kształtach.

W przeciwieństwie do innych francuskich garncarzy, zwłaszcza fabryk porcelany z początku XVIII wieku, wpływy japońskich stylów porcelany eksportowej, takich jak Kakiemon , nie występują w wyrobach Nevers. Estienne postrzega dekorację à la bougie , z białymi plamami imitującymi wosk ze świecy na niebieskim tle (patrz poniżej), jako inspirację chińską. Porównują się z niektórymi znacznie wcześniejszymi z dynastii Song , w szczególności szkliwami z „plamami oleju” z wyrobów Jian (około XII lub XIII wieku), chociaż Estienne nie jest w stanie wyjaśnić, w jaki sposób świadomość o nich mogła dotrzeć do Francji w XVII wieku.

  • Conrade plate, 1630s, imitating Chinese Kraak ware.

    Talerz Conrade'a, lata 30. XVII w., imitujący chińskie naczynia Kraak .

  • Garden vase, 1660–80; Chinese-style garden scene in white on a blue ground; the shape is entirely European.

    Wazon ogrodowy, 1660–80; Scena ogrodowa w stylu chińskim w kolorze białym na niebieskim tle; kształt jest całkowicie europejski.

  • Chinese style, 1680–1700, blue on a white ground.

    Styl chiński, 1680–1700, niebieski na białym tle.

  • Chinese-style vases, c. 1700

    Wazony w stylu chińskim, ok. 1700

Dworski styl Ludwika XIV

Po około 1650 roku Nevers zaadaptował nowy francuski styl dworski, dziś nazywany stylem Ludwika XIV , do fajansu, ekstrawaganckich kształtów zapożyczonych z metaloplastyki i innych sztuk dekoracyjnych oraz malował sceny według nowej generacji malarzy dworskich, takich jak Simon Vouet i Charles Lebrun , które również były pomalowane na wiele kolorów. Oba rodzaje źródeł były dostępne garncarzom w postaci druków. Kawałki były często bardzo duże i ozdobne, a poza wazami ogrodowymi i chłodziarkami do wina bez wątpienia były bardziej dekoracyjne niż praktyczne.

  • Central dish is 58 cm across, the main scene the Rape of Europa, after an illustration of Ovid by François Chauveau, published in 1674

    Centralne naczynie ma średnicę 58 cm, główna scena Porwanie Europy , według ilustracji Owidiusza autorstwa François Chauveau , opublikowanej w 1674 r.

  • Wine-cooler with The Drunkenness of Bacchus, c. 1680

    Chłodziarka do wina z Pijaństwo Bachusa , ok. 1680

  • Pair of wine jugs, c. 1685, 56 cm high. François Chauveau's Rape of Europa is again used (left).

    Para dzbanów do wina, ok. 1685, wysokość 56 cm. Ponownie wykorzystano Porwanie Europy François Chauveau (po lewej ) .

  • Large ewer with dancing bacchantes and satyrs, 1685

    Duży dzban z tańczącymi bachantkami i satyrami, 1685

  • Three Montagnon pieces in the style, after 1900

    Trzy sztuki Montagnon w stylu po 1900 roku

style europejskie

Rybak nad Loarą w pobliżu Nevers, namalowany przez Claude'a Guillaume'a Bigourata (1735–1794), pasujące danie ma scenę polowania z 1758 r.

Wyroby były również produkowane w wielu różnych stylach, czerpiąc ze źródeł europejskich, które zdominowały produkcję w XVIII wieku, gdy jakość wyrobów Nevers spadła. Około 1730 r. Widoczny staje się „spadek wynalazczości w Nevers”, a później wyroby z Nevers kopiują głównie fajans z Rouen lub nowe fabryki na południu. Po około 1750 roku europejskie fabryki porcelany w dużej mierze zastąpiły azjatycki eksport jako dominujące towary na szczycie rynku, ale do tego czasu większość fajansu z Nevers była fajansem populaire , zwykle bardziej surowym, tańszym i bardziej „popularnym” w smaku. Niektóre wyroby herbarskie zostały wyprodukowane. Nevers leży nad Loarą , a wiele dzieł ma namalowane obrazy lokalnego stylu łodzi rzecznych i długiego łukowego mostu nad rzeką.

Malowane sceny, zamiast dekoracji roślinnych czy ornamentalnych, są zwykle jednobarwne, najczęściej niebiesko-białe, ale także „perska” biel na niebiesko lub inne kolory. W XVII wieku ulubionym źródłem scen z postaciami była niezwykle długa powieść pasterska lub romans L'Astrée autorstwa Honoré d'Urfé , opublikowana w latach 1607-1627 i prawdopodobnie najbardziej wpływowe dzieło XVII-wiecznej literatury francuskiej. Główni bohaterowie, Astrée i Celadon, spędzają czas przebrani za pasterza i pasterkę, i to jest najpopularniejsze przedstawienie; bardzo szerokie kapelusze zwykle wskazują na życie pasterskie. Wydaje się, że sceny te nie czerpią kompozycji z rycin, nawet w przybliżeniu, ani nie odnoszą się do żadnego konkretnego momentu opowieści. Wydaje się, że zaczynają się około 1640 roku.

Inne sceny przedstawiają polowania i łowienie ryb, często czerpiąc z flamandzkich grafik i kilka konkretnych momentów historycznych. Jest tam talerz z podpisaniem traktatu pirenejskiego w 1659 r., z portretami kardynała Mazarina i Luisa de Haro , jego hiszpańskiego odpowiednika. Wiele elementów i wiele innych ramek łączy w sobie różne elementy: postacie, ptaki i zwierzęta, kwiaty i motywy ozdobne, zazwyczaj wszystkie w mniej więcej tej samej wielkości, na przykład kwiat, królik, ptak i człowiek.

  • Rare Nevers "Rustic ware" dish, in the style of Bernard Palissy, 1599, by Agostino Conrade

    Rzadkie danie Nevers „Rustic ware” w stylu Bernarda Palissy'ego , 1599, autorstwa Agostino Conrade

  • Rare statue of Saint Sebastian, about half life-size, c. 1630

    Rzadki posąg św. Sebastiana , mniej więcej w połowie naturalnej wielkości, ok. 1630

  • Figure sconce (candleholder)

    Kinkiet figurowy (świecznik)

  • Vase, 1650-1700

    Wazon, 1650-1700

  • Characters from L'Astrée in the "Persian" white on blue, c. 1675

    Postacie z L'Astrée w „perskim” białym na niebieskim tle, ok. 1675

  • Armorial dish, with characters from L'Astrée, 1650–75

    Naczynie herbowe z postaciami z L'Astrée , 1650–75

  • "Candle" style (decoration à la bougie), imitating splashes of candle wax,[54] late 17th century

    Styl „świeca” ( dekoracja à la bougie ), imitująca plamy wosku świecowego, koniec XVII wieku

  • Astrological plate, 44 cm, perhaps with birthchart for "Moderata Durant", late 17th century.[55]

    Talerz astrologiczny, 44 cm, być może z wykresem urodzeniowym „Moderata Durant”, koniec XVII wieku.

  • decorative pilgrim flask, 1700-1725

    ozdobna kolba pielgrzyma, 1700-1725

  • Bottle, c. 1809

    Butelka, ok. 1809

Fajans parlanty

Fajanse patriotyczne z okresu rewolucji mają zwykle jedną lub dwie postacie w środkowej części, dość prymitywnie pomalowane na kilka kolorów, z prorewolucyjnym hasłem lub komentarzem poniżej czarną kursywą. Najwcześniejsze przykłady obejmowały utwory pro-monarchistyczne. Ten sam styl był używany przed rewolucją i był kontynuowany po niej, a szersze ugrupowanie nazywano fajansem populaire lub faiences parlantes („gadający fajans”). Były bardziej komiczne lub satyryczne niż polityczne. Inny rodzaj elementów w tym popularnym stylu, zwany patronymique fajansu , przedstawiały patrona obdarowanej osoby i były częstym prezentem na chrzciny czy urodziny. Te typy powstawały w innych ośrodkach, ale wiodącym producentem był Nevers.

  • A priest swears "with all my power" to maintain the Constitution; the clergy were made to so swear ("je jure de maintenir de tout mon pouvoir la constitution") in November 1790

    Ksiądz przysięga „z całych sił” na przestrzeganie Konstytucji; duchowieństwo zostało zmuszone do złożenia takiej przysięgi („je iure de maintenir de tout mon pouvoir la Constitution”) w listopadzie 1790 r.

  • "Rights of Man", c 1790

    „Prawa człowieka”, ok. 1790 r

  • The Loire, with boats and the Nevers bridge, 1800

    Loara z łodziami i mostem Nevers, 1800 r

  • Tree of Love, a complex comic subject, 1803; the men are trying to hide from the women, a popular 18th century subject

    Drzewo miłości , złożony temat komiksowy, 1803; mężczyźni próbują ukryć się przed kobietami, popularny temat XVIII wieku

Kolekcje

Grupa XVII-wiecznych dzieł Estienne'a obejmowała 227 w muzeum w Nevers, 179 w Sèvres i 116 w Château de Saumur . Luwr , ale najwyższej jakości. JP Morgan zbierał towary z Nevers i kupił kolekcję Gastona Le Bretona (1845–1920), czołowego historyka sztuki w tej dziedzinie. Morgan pozostawił większość swoich „ogromnych kolekcji” Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku (do którego przystąpiono w 1917 r.), W tym liczbę zilustrowaną tutaj. Większość innych dużych kolekcji ceramiki ma przykłady, na przykład Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie ma ponad 60.

Zobacz też

Notatki

Dalsza lektura

  • Champfleury (pseudonim Jules François Felix Fleury-Husson), Histoire des faïences patriotiques sous la révolution , 1875 (wyd. 3), E. Dentu, Paryż, w pełni online (po francusku)
  • Reginster-Le Clanche, Françoise, Faïences de Nevers , 2003, (w języku francuskim)
  • Rosen, Jean, Faience de Nevers, 1585–1900 , 4 tomy, (po francusku)
  • Compain-Murez, Brigitte, "Aperçu des activités humaines dans les paysages de la faïence" , 5ème Conférence Paysages et jardins, 4 czerwca 2016 (po francusku, wiele zdjęć)
Pobrano z „ https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Nevers_faience&oldid=1136870543 ”