Biblia Lutra

Biblia Lutra
Lutherbibel.jpg
Biblia Marcina Lutra z 1534 roku
Pełne imię i nazwisko Biblia / das ist / die gantze Heilige Schrifft Deudsch
Skrót LUT
Opublikowano OT 1534
Opublikowano NT 1522
Opublikowano całą Biblię
1534
Apokryfy
Autorstwo
Podstawa tekstowa
Rewizja wersji 1984 (ostatnia oficjalna wersja)
Wydawca Hansa Luffta
Prawo autorskie Domena publiczna ze względu na wiek
Przynależność religijna
Rodzaju 1:1–3

Am anfang schuff Gott Himel vnd Erden. Vnd die Erde war wüst und leer / und es war finster auff der Tieffe / Vnd der Geist Gottes schwebet auff dem Wasser. Und Gott sprach / Es werde Liecht / Und es ward Liecht. (1545 poprawione wydanie 5)
John 3:16

Również hat Gott die Welt geliebet / das er seinen eingeboren Son gab / Auff das alle die an jn gleuben / nicht verloren werden / sondern das ewige Leben haben. (1545 poprawione wydanie 5)

Biblia Lutra ( niem . Lutherbibel ) to niemieckie tłumaczenie Biblii autorstwa protestanckiego reformatora Marcina Lutra . Tłumaczenie Nowego Testamentu dokonane przez Lutra zostało po raz pierwszy opublikowane we wrześniu 1522 r., a ukończona Biblia , zawierająca tłumaczenie Starego i Nowego Testamentu z apokryfami , w 1534 r. Luter kontynuował udoskonalanie tekstu do 1545 r. Było to pierwsze pełne tłumaczenie Biblii na język niemiecki który korzystał z tekstów greckich, a nie tylko ich łacińskich tłumaczeń Wulgaty .

Luter nie przetłumaczył samodzielnie całej Biblii; polegał raczej na zespole tłumaczy i pomocników, w skład którego wchodzili Philip Melanchthon , znawca greki Koine , który motywował i pomagał w tłumaczeniu Nowego Testamentu Lutra z greki, oraz Matthäus Aurogallus , lingwista i znawca języka hebrajskiego. Jedną z podstaw tekstowych przekładu Nowego Testamentu była grecka wersja wydana niedawno przez holenderskiego humanistę katolickiego Erazma z Rotterdamu i zatytułowana Novum Instrumentum omne (1516).

Projekt pochłonął późniejsze lata Lutra. Publikacja Biblii Lutra była decydującym momentem w rozprzestrzenianiu się umiejętności czytania i pisania we wczesnych nowożytnych Niemczech , sprzyjając rozwojowi nielokalnych form językowych i narażając wszystkich użytkowników na formy języka niemieckiego spoza ich własnych obszarów. Dzięki niedawno wynalezionej wówczas prasie drukarskiej wynik został szeroko rozpowszechniony i znacząco przyczynił się do rozwoju dzisiejszego nowożytnego języka wysokoniemieckiego .

Poprzednie tłumaczenia niemieckie

Wiele przekładów Biblii na język niemiecki , zarówno rękopiśmiennych, jak i drukowanych, powstało przed narodzinami Lutra. Począwszy od około 1460 roku ukazało się co najmniej kilkanaście drukowanych tłumaczeń w różnych dialektach niemieckich. Były to jednak tłumaczenia z łacińskiej Wulgaty , a nie z oryginału hebrajskiego i greckiego.

Przekład Nowego Testamentu Lutra

Kiedy przebywał w odosobnieniu na zamku Wartburg (1521–22), Luter zaczął tłumaczyć Nowy Testament z greki i łaciny na język niemiecki , aby uczynić go bardziej dostępnym dla wszystkich mieszkańców „ Świętego Cesarstwa Rzymskiego narodu niemieckiego”. [ Ten cytat wymaga cytatu ] Znany jako „Biblia wrześniowa”, to tłumaczenie zawierało tylko Nowy Testament i zostało wydrukowane we wrześniu 1522 r. Melanchton pomagał Lutrowi w tłumaczeniu z tekstu greckiego za pomocą Erazma drugie wydanie (1519) greckiego Nowego Testamentu, znane jako Textus Receptus . Luter opublikował także Biblię w małym octavo . Podobnie jak Erazm, Luter uczył się trochę greki w szkołach łacińskich prowadzonych przez Braci Wspólnego Życia (Erasmus w Deventer w Holandii i Luter w Magdeburgu w Niemczech). Ci świeccy bracia dodali grekę jako nowy przedmiot do swojego programu nauczania pod koniec XV wieku. W tamtych czasach greki rzadko uczono nawet na uniwersytetach. [ potrzebne źródło ]

Aby pomóc mu w tłumaczeniu na współczesny język niemiecki, Luter wyprawiał się do pobliskich miast i rynków, aby słuchać mówiących ludzi. Chciał zapewnić ich zrozumienie, tłumacząc jak najbliżej ich współczesnego języka. Jego tłumaczenie ukazało się we wrześniu 1522 r., sześć miesięcy po jego powrocie do Wittenbergi . [ potrzebne źródło ] Zdaniem dziewiętnastowiecznego teologa i historyka kościoła Philipa Schaffa :

Najbogatszym owocem wolnego czasu Lutra w Wartburgu oraz najważniejszym i najbardziej pożytecznym dziełem całego jego życia jest tłumaczenie Nowego Testamentu, przez które wprowadził naukę i przykład Chrystusa i Apostołów do umysłów i serc Niemcy w naturalnej reprodukcji. To była republika ewangelii. Uczynił Biblię księgą ludową w kościele, szkole i domu.

Część serii o
Biblii
The Malmesbury Bible
studia biblijne
Krytyka biblijna
Interpretacja
Perspektywy

  Zarys tematów związanych z Biblią Portal biblijny

Publikacja pełnego tłumaczenia Biblii

Tłumaczenie całej Biblii na język niemiecki zostało opublikowane w sześcioczęściowym wydaniu w 1534 r., wspólnym wysiłkiem Lutra i wielu innych, takich jak Johannes Bugenhagen , Justus Jonas , Caspar Creuziger , Philipp Melanchthon , Matthäus Aurogallus i Georg Rörer . Luter pracował nad udoskonaleniem tłumaczenia aż do swojej śmierci w 1546 roku; pracował nad wydaniem, które zostało wydrukowane w tym roku.

Hansa Luffta w Wittenberdze znalazło się 117 oryginalnych drzeworytów . Odzwierciedlały one niedawny (od 1522 r.) trend włączania dzieł sztuki w celu wzmocnienia przekazu tekstowego.

Biblia Lutra była swego czasu bestsellerem. Około 200 000 egzemplarzy w setkach przedrukowanych wydań ukazało się przed śmiercią Lutra w 1546 r. Jednak książka pozostała zbyt droga dla większości luteranów; niezwiązany egzemplarz całej Biblii z 1534 r. kosztował równowartość miesięcznej pensji przeciętnego robotnika. Zamiast tego Biblię kupowały kościoły, pastorzy i szkoły.

Błędne tłumaczenia i kontrowersje

Luter dodał słowo „sam” ( po niemiecku allein ) do Rzymian 3:28 kontrowersyjnie, tak że brzmiało: „Teraz więc utrzymujemy, że człowiek jest usprawiedliwiony bez pomocy uczynków prawa, sam przez wiarę” Słowo „ sam” nie pojawia się w tekstach greckich , ale Luter bronił swojego tłumaczenia, utrzymując, że przysłówek „sam” był wymagany zarówno przez idiomatyczny język niemiecki, jak i zamierzone znaczenie apostoła Pawła zgodnie z jego interpretacją, i że sola był używany w zachodniej tradycji teologicznej przed nim.

Wielu uczonych protestanckich zauważyło stronniczość w tłumaczeniu Lutra, w tym anglikański apologeta Alister McGrath :

Luter podkreślał, że doktryna Pawła o „usprawiedliwieniu przez wiarę” była ostateczna dla chrześcijaństwa. I aby upewnić się, że nie ma co do tego zrozumienia, dodał słowo „sam”, aby nikt nie postrzegał wiary jako jednej z wielu przyczyn usprawiedliwienia, w tym uczynków. Dodatek ten wywołał furorę. Katolicy wskazywali, że NT nigdzie nie naucza „usprawiedliwienia wyłącznie przez wiarę”; w istocie List Jakuba wyraźnie potępił ten pomysł. Luter odpowiedział, podkreślając, że jego slogan zgrabnie oddaje istotę NT, nawet jeśli nie używał on dokładnie swoich oryginalnych słów. A co do listu Jakuba, czy nie był to „list słomy”, który i tak nie powinien znaleźć się w NT? Ten drugi argument wywołał znaczny niepokój w kręgach protestanckich i nie był podtrzymywany przez następców Lutra.

— Alister McGrath

Według Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (Evangelische Kirche in Deutschland), Luter w dużym stopniu polegał na Wulgacie, a nie na oryginale greckim: „Luter przetłumaczył zgodnie z tekstem łacińskim”. [ potrzebne źródło ] Współczesny kościół luterański jest zgodny co do tego, że Luter nałożył swoją istniejącą wcześniej teologię na tekst, szczególnie na List do Rzymian. [ potrzebne źródło ] Wersja z 2017 roku dodała przypisy do Rzymian 1:17, Rzymian 2:13, Rzymian 3:21 i Rzymian 3:28, które ostrzegają o celowych błędnych tłumaczeniach popełnionych przez Lutra. [ nieudana weryfikacja ]

Karl-Heinz Göttert, profesor studiów średniowiecznych na Uniwersytecie w Kolonii , w nawiązaniu do swojej książki Luther's Bible - History of a Hostile Takeover zauważył:

Luter rozwinął pewną teologię i teraz chce tę teologię udowodnić. Chce to pokazać… Możesz to nazwać wspaniałym i możesz to nazwać źle. W każdym razie nie oferuje filologicznie czystego przekładu Biblii.

— Karl-Heinz Gottert

Luter nie znał dobrze starożytnej greki, a kiedy odwoływał się do greckiego Nowego Testamentu, polegał na swoim przyjacielu Melanchthonie i wielu innych filologach. Znaczące zmiany poprawiające tłumaczenia Lutra zostały wprowadzone w wersji Biblii Lutra z 2017 roku. [ potrzebne źródło ]

Luter dodał także niemiecką terminologię prawniczą, której nie ma w tekście oryginalnym, na przykład Denkzettel w Ewangelii Mateusza 23,5. Było też wiele zrozumiałych błędnych tłumaczeń z powodu braku wiedzy, na przykład w Psalmach 104, gdzie błędnie przetłumaczył kozicę jako „królika”, ponieważ nie wiedział, czym jest kozica. [ potrzebne źródło ]

Pogląd na kanoniczność

Pierwsze studium Biblii Lutra

Początkowo Luter miał niski pogląd na starotestamentową Księgę Estery i nowotestamentowe księgi do Hebrajczyków , Jakuba , Judy i Objawienie Jana . Nazwał List Jakuba „listem słomy”, nie znajdując w nim nic, co wskazywałoby na Chrystusa i Jego zbawcze dzieło. Miał też ostre słowa do Objawienia Jana, mówiąc, że „w żaden sposób nie mógł wykryć, że to Duch Święty je stworzył”. W swoim tłumaczeniu Nowego Testamentu Luter przesunął Listy do Hebrajczyków i Jakuba poza zwykłą kolejność, aby na końcu dołączyły Listy do Judy i Objawienia, i odróżnił je od innych ksiąg, które uważał za „prawdziwe i pewne główne księgi Nowego Testamentu”. Cztery, które następują, od czasów starożytnych miały inną reputację”. Jego poglądy na temat niektórych z tych książek zmieniły się w późniejszych latach i stały się bardziej pozytywne.

Luter zdecydował się umieścić księgi, które uważał za biblijne apokryfy , między Starym a Nowym Testamentem. Te księgi i dodatki do biblijnego kanonu Starego Testamentu znajdują się w starożytnej greckiej Septuagincie , ale nie w hebrajskim tekście masoreckim . Luter pozostawił ich tłumaczenie w dużej mierze Filipowi Melanchtonowi i Justusowi Jonasowi . Nie zostały one wymienione w spisie treści jego Starego Testamentu z 1532 r., aw Biblii z 1534 r. nadano im dobrze znany tytuł: „Apokryfy: te księgi nie są równe Pismom, ale są przydatne i dobrze się je czyta” . Zobacz także Rozwój chrześcijańskiego kanonu biblijnego .

Wpływ

Biblia Lutra nie była pierwszym tłumaczeniem Biblii na język niemiecki. Poprzedni niemiecki przekład z 1350 r., wydrukowany przez Johanna Mentelina w 1466 r., był niezdarny językowo, częściowo niezrozumiały i przetłumaczony wyłącznie z Wulgaty .

Niemiecka Biblia Lutra i jej szerokie rozpowszechnianie ułatwiły pojawienie się standardowego, nowoczesnego języka niemieckiego dla ludności niemieckojęzycznej w całym Świętym Cesarstwie Rzymskim , imperium rozciągającym się na tereny dzisiejszych Niemiec i poza nie. Jest również uważany za punkt zwrotny w literaturze niemieckiej , a styl Lutra w języku narodowym jest często chwalony przez współczesne źródła niemieckie za potężny wigor ( „kraftvolles Deutsch” ), z jakim tłumaczył Pismo Święte.

W dużej mierze znaczenie Lutra polegało na jego wpływie na kształtowanie się języka niemieckiego i tożsamości narodowej. Wynikało to głównie z jego tłumaczenia Biblii na języki narodowe, które było potencjalnie równie rewolucyjne jak prawo kanoniczne i spalenie bulli papieskiej. Celem Lutra było wyposażenie każdego niemieckojęzycznego chrześcijanina w umiejętność słuchania Słowa Bożego, a ukończenie przez niego tłumaczenia Starego i Nowego Testamentu z języka hebrajskiego i greckiego na języki narodowe do 1534 r. było jednym z najważniejszych aktów reformacji .

Chociaż Luter nie był pierwszym, który podjął się takiego tłumaczenia, jego przekład był lepszy od wszystkich jego poprzedników. Poprzednie tłumaczenia zawierały słaby język niemiecki i pochodziły z łacińskiego tłumaczenia Wulgaty, tj. tłumaczeń tłumaczenia, a nie bezpośredniego tłumaczenia oryginałów na język niemiecki. Luter starał się tłumaczyć jak najbliżej tekstu oryginalnego, ale jednocześnie w swoim tłumaczeniu kierował się tym, jak ludzie mówili w domu, na ulicy i na rynku. Wierność Lutra językowi, którym mówili zwykli ludzie, miała na celu stworzenie dzieła, do którego mogliby się odnosić. Doprowadziło to późniejszych pisarzy niemieckich, takich jak Goethe i Nietzschego , aby chwalić Biblię Lutra. Co więcej, drukowanie Biblii w języku narodowym umożliwiło jej szybkie rozpowszechnianie i czytanie przez wszystkich. Hans Lufft , drukarz Biblii w Wittenberdze, wydrukował w latach 1534-1574 ponad sto tysięcy egzemplarzy, które następnie przeczytały miliony. Biblia Lutra w języku narodowym była obecna praktycznie w każdym domu niemieckojęzycznego protestanta i nie może być żadnych wątpliwości co do wiedzy biblijnej, jaką zdobyły niemieckie masy. Luter kazał nawet sporządzić Biblie dużym drukiem dla tych, którzy mieli słaby wzrok. Niemiecki humanista Johann Cochlaeus skarżył się, że

Nowy Testament Lutra był tak bardzo powielany i rozpowszechniany przez drukarzy, że nawet krawcy i szewcy, zaiste, nawet kobiety i ignoranci, którzy przyjęli tę nową ewangelię luterańską i potrafili trochę czytać po niemiecku, studiowali ją z największą chciwością jako źródło wszelkiego prawda. Niektórzy zapamiętali to i nosili na piersi. W ciągu kilku miesięcy tacy ludzie uznali się za tak uczonych, że nie wstydzili się dyskutować o wierze i ewangelii nie tylko ze świeckimi katolikami, ale nawet z księżmi, mnichami i doktorami teologii”.

Rozprzestrzenianie się przekładu Biblii Lutra miało implikacje dla języka niemieckiego. Język niemiecki rozwinął się w tak wiele dialektów, że osoby mówiące po niemiecku z różnych regionów ledwo się rozumiały. Doprowadziło to Lutra do wniosku, że „jak dotąd nie przeczytałem żadnej książki ani listu, w których język niemiecki jest właściwie traktowany. Wydaje się, że nikt nie troszczy się o to wystarczająco; i każdemu kaznodziei wydaje się, że ma prawo ją dowolnie zmieniać i wymyślać nowe terminy”. Uczeni woleli pisać po łacinie, którą wszyscy rozumieli. Tłumaczenie Biblii Lutra, oparte przede wszystkim na jego rodzimym dialekcie z Górnej Saksonii i wzbogacone słownictwem Niemieccy poeci i kronikarze doprowadzili do ujednolicenia języka niemieckiego. Dla tego osiągnięcia, współczesny Lutrowi, Erazm Alberus nazwał go niemieckim Cyceronem , ponieważ zreformował nie tylko religię, ale także język niemiecki. Biblia Lutra została okrzyknięta pierwszym niemieckim „klasykiem”, porównywalnym z angielską Biblii Króla Jakuba . Niemieckojęzyczni pisarze i poeci protestanccy, tacy jak Klopstock, Herder i Lessing, zawdzięczają cechy stylistyczne Biblii Lutra w języku narodowym. Luter dostosował słowa do możliwości niemieckiego społeczeństwa i dzięki wszechobecności swojej niemieckiej Biblii stworzył i rozpowszechnił współczesny język niemiecki.

Biblia Lutra w języku narodowym również odegrała rolę w tworzeniu niemieckiej tożsamości narodowej. Ponieważ przeniknął do każdego niemieckojęzycznego domu protestanckiego, język jego tłumaczenia stał się częścią niemieckiego dziedzictwa narodowego. Program Lutra dotyczący kontaktu ze słowami Biblii został rozszerzony na każdą sferę życia codziennego i pracy, rzucając światło na względy moralne Niemcom. Stopniowo wlała się ona w krew całego narodu i zajęła trwałe miejsce w niemieckiej historii. Popularność i wpływ jego przekładu dały Lutrowi pewność, że może działać jako rzecznik narodu i przywódca ruchu antyrzymskiego w całych Niemczech. Umożliwiło mu to bycie prorokiem nowej niemieckiej tożsamości narodowej i pomogło ukształtować ducha nowej epoki w niemieckiej historii.

W pewnym sensie Biblia w języku narodowym również wzmocniła i wyzwoliła wszystkich protestantów, którzy mieli do niej dostęp. Istnienie tłumaczenia było publicznym potwierdzeniem reformy, która mogłaby pozbawić jakąkolwiek elitę lub klasę kapłańską wyłącznej kontroli nad słowami, jak również nad słowem Bożym. Poprzez tłumaczenie Luter zamierzał ułatwić „prostym ludziom” zrozumienie tego, czego nauczał. W niektórych głównych kontrowersjach tamtych czasów nawet niektórzy ewangelicy, nie mówiąc już o zwykłych ludziach, nie rozumieli powodów niezgody; a Luter chciał pomóc tym, którzy byli zdezorientowani, zobaczyć, że niezgoda między nim a Kościołem rzymskokatolickim była rzeczywista i miała znaczenie. Tak więc tłumaczenie Biblii umożliwiłoby zwykłym ludziom uświadomienie sobie omawianych kwestii i wyrobienie sobie świadomej opinii. W ten sposób zwykła jednostka otrzymałaby prawo do posiadania umysłu, ducha i opinii, do istnienia nie jako funkcjonariusz gospodarczy, ale jako osoba podlegająca złożonym i sprzecznym aspiracjom i motywom. W tym sensie Biblia Lutra w języku narodowym działała jako siła prowadząca do wyzwolenia narodu niemieckiego. Połączenie nauk społecznych Lutra i Biblii w języku narodowym niewątpliwie odegrało rolę w powolnej emancypacji społeczeństwa Europy Zachodniej z długiej fazy dominacji duchowieństwa. Luter dał ludziom nową wizję być może wywyższenia ludzkiej jaźni. Biblia Lutra w języku narodowym przełamała dominację i jedność Kościoła rzymskokatolickiego w Europie Zachodniej. Twierdził, że jedynym autorytetem jest Pismo Święte, a dzięki jego tłumaczeniu każdy będzie mógł przestrzegać jego autorytetu i może zniweczyć swoją potrzebę monarchicznego papieża. Jak to ujął biskup Fisher, Biblia Lutra „wznieciła w kościele potężną burzę”, wzmacniając społeczeństwo, które nie było już zdominowane przez duchownych.

Chociaż nie tak znacząco, jak w przypadku językoznawstwa niemieckiego, Biblia Lutra wywarła również duże wrażenie na reformie edukacyjnej w całych Niemczech. Cel Lutra, jakim było czytelne, dokładne tłumaczenie Biblii, stał się bodźcem do powszechnej edukacji, ponieważ każdy powinien umieć czytać, aby zrozumieć Biblię. Luter uważał, że ludzkość wypadła z łaski i rządzi nią egoizm, ale nie stracił świadomości moralnej: wszyscy byli grzesznikami i potrzebowali edukacji. W ten sposób jego Biblia w języku narodowym mogłaby stać się środkiem do ustanowienia formy prawa, porządku i moralności, których każdy mógłby przestrzegać, gdyby wszyscy mogli ją przeczytać i zrozumieć. Możliwość zrozumienia Biblii w języku narodowym pozwoliła Lutrowi założyć Kościół państwowy i wychować swoich wyznawców na społeczność praworządną. Protestanckie państwa niemieckie stały się państwami edukacyjnymi, co sprzyjało duchowi nauczania, który ostatecznie był napędzany przez Biblię Lutra w języku narodowym.

Wreszcie przetłumaczona przez Lutra Biblia miała również międzynarodowe znaczenie w rozprzestrzenianiu się chrześcijaństwa. Tłumaczenie Lutra wpłynęło na angielskie tłumaczenia Williama Tyndale'a i Mylesa Coverdale'a , którzy z kolei zainspirowali wiele innych tłumaczeń Biblii, takich jak Biblia Biskupów z 1568 r., Biblia Douay-Rheims z lat 1582–1609 i King James Version z 1611 r. Inspirowała także tłumaczenia aż do Skandynawii i Niderlandów. W metaforze to Luter „zburzył mury” tłumaczeń w Europie Zachodniej, a kiedy mury upadły, droga stała się otwarta dla wszystkich, w tym dla tych, którzy byli przeciwni wierzeniom Lutra. Biblia Lutra rozprzestrzeniła swój wpływ na przekształcenie kultury zachodnioeuropejskiej w fermentie XVI wieku. Światowe implikacje przekładu znacznie przerosły oczekiwania nawet samego Lutra.

Wyciągnięte przykłady

New Testament titlepage from a Luther Bible printed in 1769
Werset Biblia Lutra Tłumaczenie wersje angielskie Notatki
Rdz 2:23 „[...] Man wird sie Männin heißen, darum daß sie vom Manne genommen ist”. „Będzie ją nazywać kobietą, opierając się na tym [:], że została wyjęta z mężczyzny”. „[…] Będzie się nazywała Kobieta, ponieważ została wzięta z Mężczyzny”. Tutaj Luter próbował zachować podobieństwo hebrajskiego ish (mężczyzna) i ishah (kobieta), dodając żeński niemiecki przyrostek -in do męskiego słowa Mann , ponieważ poprawne słowo (w tamtym czasie), Weib , nie przypominało go (jak podobnie jak współczesna Frau ).
Mateusza 12:34 „[...] Wes das Herz voll ist, des geht der Mund über”. „Czego serce jest pełne, tego usta przepełniają”. „[...] Bo z obfitości serca mówią usta”. Nacisk na przekazanie znaczenia.
Jana 11:35 „Und Jesus gingen die Augen über”. „A oczy Jezusa przepełniły się”. „ Jezus płakał ”. Poetycki akcent.
Jana 19:5 „[...] Sehet, welch ein Mensch!” „Oto, co za człowiek (to jest)!” „[...] Oto człowiek!” Podkreślanie chwały Jezusa pomimo niegodziwej sytuacji; teraz uważane za nieprawidłowe tłumaczenie. Zobacz też: Ecce Homo .
Mateusza 23:5 „[...] Sie machen ihre Denkzettel breit und die Säume an ihren Kleidern groß”. „Sprawiają, że ich halki są szerokie, a rąbki ich szat duże”. „[...] „Sprawiają, że ich filakterie są szerokie, a frędzle na ich szatach długie” Luter użył niemieckiego terminu prawnego „ Denkzettel ” w Ewangelii Mateusza 23,5 do tłumaczenia greckiego słowa φυλακτήριον. Ten legalistyczny język nie istnieje w Wulgacie ani w żadnym starożytnym tekście.

Zobacz też

Notatki

Dalsza lektura

  • Antlif, Marek. Dziedzictwo Marcina Lutra. Ottawa, McGill University Press, 1983
  • Atkinson, James. Marcin Luter i narodziny protestantyzmu. Middlesex: Penguin Books, 1968
  • Bindseil, HE i Niemeyer, HA Dr. Martin Luther's Bibelübersetzung nach der letzten Original-Ausgabe, kritisch bearbeitet . 7 tomów Halle, 1845–55. [NT w tomach. 6 i 7. Krytyczny przedruk ostatniego wydania Lutra (1545). Niemeyer zmarł po opublikowaniu pierwszego tomu. Komp. the Probebibel (poprawiona wersja Lutra), Halle, 1883. Luther's Sendbrief vom Dolmetschen und Fürbitte der Heiligen (z listem do Wenceslausa Linka, 12 września 1530), w Walch, XXI . 310 mkw., a Erl. Frkf. wyd., tom. LXV. 102–123.] Bezpłatne wydanie w otwartym dostępie z nowym tłumaczeniem na język angielski Howarda Jonesa dla serii broszur dotyczących reformy instytucji Taylora ze wstępem Henrike Lähnemann .
  • Bluhm, Heinz. Marcin Luter: kreatywny tłumacz . St. Louis: Wydawnictwo Concordia, 1965.
  •       Brecht, Marcin. Marcina Lutra . 3 tomy. James L. Schaaf, tłum. Filadelfia: Fortress Press, 1985–1993. ISBN 0-8006-2813-6 , ISBN 0-8006-2814-4 , ISBN 0-8006-2815-2 .
  • Dickens, AG (1974), Naród niemiecki i Marcin Luter , Nowy Jork: Harper & Row .
  • Edwards, Mark (1975), Luter i fałszywi bracia , Stanford: Stanford University Press .
  • Gerrish, BA Reformatorzy w profilu. Filadelfia: Fortpress Press, 1967
  • Green, VHH Luter i reformacja. Londyn: BT Batsford, 1964
  • Grisar, Hartmann. Luter: tom I. Londyn: Luigi Cappadelta, 1914
  • Lindberg, Carter . Reformacje europejskie. Oxford: Blackwell, 1996
  • Lyon, Marcin. Książki: żywa historia . Tamiza i Hudson: 2011.
  • Reu, [John] M[ichael]. Luter i Pismo Święte . Columbus, OH : The Wartburg Press, 1944. [Przedruk: St. Louis: Concordia Publishing House, 1980].
  • ——— (1984) [Columbus, OH: The Lutheran Book Concern, 1934], Niemiecka Biblia Lutra: prezentacja historyczna wraz ze zbiorem źródeł , St. Louis: Concordia Publishing House .
  • Rytter, Gerhard. Luther: Jego życie i dzieło . Nowy Jork: Harper & Row, 1963

Linki zewnętrzne

Pobrane z „ https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Luther_Bible&oldid=1141789950 ”